СТН

Күнтізбелік жоспар бөлімі

Нәтижелер

1

2

4

СТН API9680334

№ 1 күнтізбелік жоспар бөлімі. Жаһандық қосылған құн тізбектерінің ағымдағы халықаралық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін және ондағы Қазақстанның орнын бағалау

Алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі көрсеткендей, халықаралық сауда-экономикалық байланыстарға кірігудің неғұрлым оңтайлы нұсқасы қосылған құн тізбегіне қосу болып табылады.

Қазіргі уақытта Қазақстанның ҚҚЖТ-ға қатысуы елеусіз және қосылған құны төмен аралық тұтыну тауарларының экспортымен ұсынылған.

Әлемде және өңірде қалыптасқан саяси және экономикалық ахуал Қазақстан үшін бір мезгілде экономиканы табысты индустрияландыруды жүргізудің белгілі бір сын-қатері мен мүмкіндігі бола отырып, қосылған құнның азиялық тізбегіне кірігудің жақсы перспективаларын ашады.

Қазіргі уақытта Қазақстанның ЕЭО аясындағы интеграциялық процестерінің тиімділігі шекаралық салааралық ынтымақтастықты дамыту, қатысушы елдердің тауар айналымын ұлғайту бойынша жеткілікті түрде жоғары емес. Ағымдағы жағдайды макроэкономикалық және құрылымдық ұлттық экономикалық саясаттың даму перспективалары тұрғысынан қарау бірқатар айқындаушы факторлардың бар екенін көрсетті.

ҚҚТ дағдарысымен және экономикалық тауашаларды босатумен (негізінен шикізаттық бағыттылық) сипатталатын әлемдік экономиканың даму деңгейінің жаһандық факторларымен қатар айқындаушы факторлардың арасында энергетикалық шикізат экспортына жоғары тәуелділікті және елдің шикізаттық емес (энергетикалық емес) кешенінің ерекшеліктерін де ескеру қажет.

Бөлім бойынша жарияланымдар:

Бөлімнің орындалу қорытындылары бойынша шетелдік әріптестермен жүргізілген талдау нәтижелерін талқылау және конференциялар жинақтарында мақалалар жариялау арқылы үш халықаралық конференцияға қатысты:

1. Pupysheva T., Kurilkin A. Issues of developing the export potential of the Republic of Kazakhstan // Publisher.agency: Proceedings of the 4th International Scientific Conference «Modern scientific technology» (September 7-8, 2023). – Stockholm, Sweden, 2023. – P. 45-52.

2. Pupysheva T., Puntus Y. Support of non-raw resource exports of the Republic of Kazakhstan: participation in global value chains // Publisher.agency: Proceedings of the 4thInternational Scientific Conference «Foundations and Trends in Research» (October 26-27, 2023). – Copenhagen, Denmark, 2023. – P. 213-219.

3. Абеуова С.Т., Абдикаримова А.Т. Влияние экспорта капитала на активизацию миграционных процессов в результате встраивания ТНК в глобальные цепочки добавленной стоимости // Материалы международного круглого стола «Миграционная политика Европейского Союза: возможности применения и проблемы адаптации в Республике Казахстан». Караганда, 18 октября 2023 г., стр. 38-42

4. Абеуова С.Т., Абдикаримова А.Т. Влияние глобальных цепочек добавленной стоимости на развитие мировой экономики. //Материалы X Международная научно-практическая интернет-конференция «Проблемы и перспективы развития современной науки в странах Евразии» //Сборник научных трудов.- Переяслав, 2023г.

ҚР ҒЖБМ ҒЖБССҚУК ұсынған басылымдарда жарияланған ғылыми мақалалар:

1. Пупышева Т.Н., Курилкин А.А., Доскалиева Б.Б., Кенжебеков Н.Д., Пунтус Е.А. Развитие международной торговли в условиях регионализации: влияние на Казахстан // «Университет еңбектері – Труды университета». – №93(2023)

« ҚазЭҚХСУ жаршысында» жариялауға мақала дайындалды:

Абдикаримова А.Т. Регионализация глобализации и глобальные цепочки добавленной стоимости.

Күнтізбелік жоспардың № 1.1 бөлімі. Жаһандық экономика моделінің дағдарыс тұрғысынан халықаралық экономикалық жағдайды зерделеу

Зерттеу нәтижесінде жаһанданудың, ТҰК дамуының орын алған үрдістерін ескере отырып, қосылған құнның жаһандық тізбектері туралы түсініктерді қалыптастыратын негізгі теориялық тұжырымдамалар (әдеби шолу) жүйелендірілді. «Қосылған құнның жаһандық тізбектері» тұжырымдамасының әдіснамалық негізі халықаралық еңбек бөлінісі, халықаралық сауда, трансұлттандыру, жаһандану, бәсекелестік артықшылықтар және инновациялық даму теориялары болып табылады. Құн жасау тiзбегiндегi елдiң жағдайына, тiзбектерге қатысу ауқымына, салалық даму ерекшелiктерiне қарай белгiлi бiр өзара байланыстар бөлiп көрсетiледi, оларды екi аспектiден қараған жөн: құн құрудың көтерiлетiн және төмендейтiн тiзбегi арасындағы өзара байланыстар жүйесi, құн құрудың сатып алу және индустриялық тiзбегi арасындағы өзара байланыстар жүйесi.

Әлемдік экономикалық процестердің дамуымен «жаһандық жеткізу тізбектері» санатын трансформациялау процесіне және тиісінше ҚҚЖТ табиғатын түсіндіретін жаңа құбылыстардың, теориялар мен терминдердің пайда болуына талдау жүргізілді.

Халықаралық тәжірибені зерделеу шеңберінде елдердің қосылған құнның жаһандық тізбектері жүйесіне қатысуынан негізгі әсерлер анықталды, елдердің ҚҚЖТ-ға қатысу параметрлері анықталды, елдердің қосылған құнның forward және backward тізбектеріне қатысуын түсіндіретін ауыспалылар анықталды.

Қосылған құнның жаһандық тізбектерін дамыту мен қалыптастырудағы халықаралық үрдістерді зерделеу барысында соңғы 20 жыл ішінде әлемдік экономика мен әлемдік сауданы дамыту нұсқаларын айқындаған үдерістердің өзгеруі туралы қорытынды жасалды. Процестерді оффшорингтен қайта бағдарлау, өндірістің бір бөлігін өндіріс шығыны аз елдерге ауыстыру туралы қорытынды жасалды. шикізат нарықтарына ең жақсы қолжетімділікті, арзан жұмыс күшін және ТҰК операциялық жүйелерінің тиімділігін арттыруды, шешорингке және ашорингке, өндірістерді ТҰК орналасқан елдің экономикасына қайта көшіруге немесе көршілес елдермен және экономикалармен қосылған құн тізбегін құруға, бұл жаһандануға және әлемдік нарықтың кеңеюіне қарсы тұрғыда экономиканы аймақтандырудың бір түріне алып келеді.

Сондай-ақ зерттеу барысында кейбір жағдайларда кейбір елдер үшін жаһандық құнды құру шеңберінде backward тізбектеріне қатысудың өзі барлық экономикада технологиялылық пен еңбек өнімділігінің деңгейін көтеруді білдірмейтіні, тек қана нақты алынған саладағы көрсеткіштердің нүктелік көтерілуін, кең мультипликативтік әсерсіз және қалған салаларды кейіннен технологиялық процеске енгізуді білдіретіні анықталды.

№ 1.2 күнтізбелік жоспар бөлімі. Пандемиядан кейінгі және халықаралық санкциялар жағдайында қосылған құнның жаһандық тізбектерін сақтау және дамыту перспективаларын қарау.

Қосылған құнның ғаламдық тізбектерінің дамуын талдау нәтижелері өсу қарқынының едәуір төмендеуін көрсетті: сандық қызметтерді ұсынумен байланысты қызметтердің кейбір салаларының орнықтылығы кезінде ҚҚЖТ шеңберінде байланыстар бар жандардың осалдығы. Зерттеу барысында елеулі өзгерістердің бар екендігі туралы қорытынды алынды, көбінесе пандемия кезінде және геосаяси шиеленістің күшеюінің әсерінен халықаралық саудадағы жағымсыз өзгерістер. Нәтижесінде әлемдік экономиканың жаһандық рецессиясы және экономикалық өсу қарқынының төмендеуі (1,7%) болды.

ҚҚЖТ жүйесінде бұл: экономикалық және саяси санкциялардың ықпалымен тізбектердің үзілуіне; ҚҚЖТ жаңарту траекториясының қарқыны мен өзгерістерінің ұлғаюы, жаһандық өндірісті фрагменттеу процестерінің күшеюі, ҚҚЖТ шеңберінде өндірістің жалпы ұзындығының өсуі (талдау жүргізу сәтінде).

Зерттеу тобы ҚҚЖТ бағыттарын аймақтандыру (ашоринг емес) жағына қайта форматтау туралы қорытынды жасады.

Қазіргі сын-қатерлер еңбек нарығындағы еңбекақыны өзгерту бөлігінде өзгерістер әкеледі. ҚҚЖТ-ны «жасыл технологиялар» жағына қайта бағдарлаудың жаңа үрдісі анықталды, сондай-ақ цифрлық технологияларды, жасанды интеллектті, роботтандыруды дамытумен ҚҚЖТ-ны дамыту перспективалары белгіленді, цифрлық трансформация жағдайында жаһандық қосылған құн тізбегінің қатысуынан дамушы елдердің неғұрлым өңірлендіру және оқшаулану тәуекелі туралы қорытынды жасалды.

Зерттеу барысында Украина - Ресей әскери қақтығысы аясында ҚҚЖТ-ға талдау жүргізілді, оның нәтижесінде Қазақстан Республикасының халықаралық сауда көлемдерінде елеулі өзгерістер байқалады.Дегенмен, бұл елдің ҚҚЖТ бағытының (backwardтан forwardқа) өзгеруіне әкелген жоқ. Энергетикалық шикізат экспортына жоғары тәуелділік жағдайы сақталуда.

Күнтізбелік жоспардың № 1.3 бөлімі.

Қосылған құнның жаһандық тізбектеріне қосылудың оң тәжірибесі бар (forward participation-дан backward participation-ға көшу) Қазақстан экономикасы үшін релевантты елдерді айқындау тұрғысынан елдердің ҚҚЖТ-ға қатысуының халықаралық тәжірибесін зерделеу. Ағымдағы жағдай контекстiнде бөлiнген елдердiң тәжiрибесiне талдау жүргiзу.

Елдердiң ҚҚЖТ-ға қатысуының халықаралық тәжiрибесiн зерделеу барысында Қазақстан экономикасы үшiн оң тәжiрибесi бар (forward participation-дан backward participation-ға көшу) қосылған құнның ғаламдық тiзбегiне кiретiн релевантты елдер анықталды.

Forward participation-дан backward participation-ға бағдарланған жаһандық қосылған құн тізбегінде елдердің халықаралық тәжірибесін зерделеу шеңберінде Қазақстан экономикасы үшін релевантты ретінде Қытай мен Жапония қаралды. Қытайға ерекше назар аударылды, өйткені ол ҚҚЖТ-да негізгі әлемдік ойыншы болып табылады. Аталған елдерден басқа АҚШ пен Еуропалық одақ елдері ҚҚЖТ-ға интеграцияның ең жоғары көрсеткіштерімен ерекшеленеді, олардың тәжірибесі де талданған. Бұдан басқа, ағымдағы ахуал тұрғысында Қазақстан үшін ЕЭО шеңберінде Ресей мен Беларусь жетекші орындарды иеленетін жаңа жаһандық құн тізбегін қалыптастыру тәжірибесі ерекше қызығушылық тудырады. ЕЭО-ға мүше мемлекеттердің (Ресей, Беларусь, Армения, Қазақстан, Қырғызстан) қосылған құнның жаһандық тізбектеріне тартылуы оның мүшелерінің қатысуының біртекті еместігімен сипатталады. Тұтастай алғанда, халықаралық тәжірибені зерделеу шеңберінде forward participation-дан backward participation-ға бағдарлануға, сондай-ақ ҚҚЖТ-да бәсекелестігі аз тауашаларды іздеуге немесе функционалдық жетілдіруді зерделеуге, сондай-ақ бір құндық тізбектен екіншісіне көшуге баса назар аударылған.

Сондай-ақ Қазақстанның жаһандық өндірістік тізбектерге: ресурстарға, нарық көлеміне, географиялық орналасуына және институттардың даму деңгейіне (логистика, тауар саясаты, заңнамалық база, инновациялық саясат, инвестициялық саясат және т.б.) кірігу дәрежесін айқындайтын факторларды талдау шеңберінде елдің ҚҚЖТ-дағы мәртебесін өзгерту жөніндегі жалпы әлеуеті айқындалды (талдау жүргізу сәтінде).

Күнтізбелік жоспардың № 1.4 бөлімі.

Қазақстанның жаһандық қосылған құн тізбегінің халықаралық жүйесіндегі ағымдағы жағдайын айқындау

Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасының жаһандық қосылған құн тізбегіне тартылғаны анықталды, алайда оның жағдайын перифериялық деп бағалау керек. Қазақстан минералдық-шикізат ресурстарын және технологиялық бөлінісі төмен тауарларды экспорттай отырып, осы тізбектегі төменгі буындарды иеленіп, «өрлеу» немесе «өрлеу» тізбегінде тұр.

Экспорттың негізгі тауарлары қосылған құны төмен минералдық өнімдер, оның ішінде энергетикалық тауарлар, металдар болып табылады. Олардың үлесіне ел экспортының шамамен 90% тиесілі, бұл төмен әртараптандыруды білдіреді.

Отандық экспортты импорттаушы елдер арасында Ресей, Қытай, Германия, АҚШ, Түркия, Өзбекстан, Италия, Беларусь, Корея Республикасы бар.

Қазақстанға импортталатын тауарлардың негізгі топтары қосылған құны жоғары тауарлар болып табылады, бұл машиналар мен жабдықтардың дайын түрлері. Сондай-ақ аралық қосылған құны бар тауарларды бөліп көрсеткен жөн: автомобильдерді, темір жол көлігін құрастыруға арналған жиынтықтар. Экспорттағы аралық өнімнің үлесі неғұрлым жоғары болған сайын, елдің жаһандық қосылған құн тізбегіне тартылуы соғұрлым жоғары болады. Қазақстанда әзірге керісінше көрініс байқалады.

Қазақстанның стратегиялық импорттаушы елдері Қытай, Италия, Ресей, Нидерланды, Түркия, Өзбекстан, Франция, Корея Республикасы болып табылады.

Қазақстанның жаһандық қосылған құн тізбектеріне, жаһандық өндірістік тізбектерге қатысуын кеңейту - бұл трансферттің және шетелдік озық технологияларды дамытудың нақты құралы екендігі негізделген.

ҚҚЖТ-ны дамыту бойынша мынадай міндеттер бөлінген:

1) жобаларды шетелдік капиталды тартудың және өткізу нарықтарына барынша жақындатылған құн құрудың мемлекетаралық жүйесінде оқшаулау;

2) экспорт құрылымын әртараптандыру және ондағы қосылған құны жоғары тауарлардың үлесін арттыру үшін экспортқа бағдарланған қазақстандық жобалар пулын қалыптастыру;

3) шикізаттық емес салалар үлесінің өсуі есебінен жалпы өңірлік өнім мен өңір экспортын әртараптандыру.

Перспективада логистика мен кооперативтiк жағдайды жетiлдiру есебiнен, негiзiнен трансшекаралық аумақтарды дамыту есебiнен Қазақстанның қосылған құнның ғаламдық тiзбегiндегi орнын шектен аймаққа дейiн өзгерту қажет.

Шекаралық өзара іс-қимыл аймақтарын дамытудың базалық шарттары ретінде мыналарды белгілеуге болады:

1. Шектес елдердің ішінде Қазақстанның ең ірі сауда-экономикалық серіктестері Ресей мен Қытай болып табылады. Ірі экономикаларға ие бола отырып, аталған елдер Қазақстанның стратегиялық инвесторлары, жаңа технологияларды жеткізушілер, ҚР-да өндірілетін өнімдердің әлеуетті тұтынушылары рөлін атқарады.

2. Соңғы жылдары Өзбекстанның стратегиялық сауда-экономикалық әріптес ретіндегі рөлі едәуір өсті. Экономиканың ашықтық деңгейiн арттыра және өнеркәсiптi жаңғырту процесiн жандандыра отырып, бұл ел Орталық Азияның өнеркәсiптiк көшбасшыларының бiрiнiң позициясын иеленуге жоғары мүмкiндiк алды.

3. ТРАСЕКА көлік дәлізінің белсенді дамуына байланысты Әзірбайжанмен, Иранмен және Түрікменстанмен өзара іс-қимыл жаңа деңгейге көтерілуде: Қытай-Еуропа-Қытай бағыты бойынша транзиттік жүктерге бірлесіп қызмет көрсету туралы келісімге қол жеткізілуде.

4. Таяу жылдары Қазақстанның Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен және Қырғызстанмен сауда көлемінің өсуі жалғасады.

5. Шығыс-Батыс (бірінші кезекте) және Солтүстік-Оңтүстік бағыттары бойынша транзиттік жүктердің көлемі едәуір ұлғаяды.

6. Ресейге қарсы санкциялық шектеулерге, сондай-ақ соңғы жылдары экономиканы өңiрлендiру процесiнiң күшеюiне байланысты өңiрлiк кооперациялық байланыстарды дамыту және қосылған құн тiзбегiн құру қажеттiлiгi өсуде.

СТН

Күнтізбелік жоспар бөлімі

Нәтижелер

Бөлім бойынша жарияланымдар:

СТН API9680334

№ 2 күнтізбелік жоспар бөлімі: Қазақстанның жаһандық қосылған құн тізбегіне ықпалдасуын кеңейту әлеуеті мен перспективаларын айқындау. Қазақстанның «backward participation» елдер тобына кіру перспективаларын есептеу.

Бөлім шеңберінде Қазақстанның жаһандық қосылған құн тізбегіне интеграциялануының әлеуеті мен перспективалары айқындалды. Шикізат ресурстарын (мұнай, металдар, уран, астық) сату есебінен қосылған құнның жаһандық тізбегінің өрлемелі ағындарына Қазақстанның белсенді қатысуы расталды. ҚҚЖТ-тың төмендеу ағындарына одан әрі интеграциялануы экономиканы индустрияландыру нәтижелерінің табыстылығына байланысты екені анықталды. Қолда бар Аналитикалық және статистикалық материалдар негізінде, сондай-ақ сараптамалық сұхбаттар мен сауалнамалар жүргізу барысында факторлардың екі тобының әсері талданды: өндірістік және өндірістік емес. Бұл ретте өндірістік емес факторлардың өндірістік және технологиялық факторларға қарағанда басым болуы байқалады. Ең алдымен, біз құқықтық аспектілер (зияткерлік меншікті қорғау, технологиялар трансфері, стандарттау және реттеу, сауда келісімдері мен тарифтері), Инфрақұрылым (логистика, цифрландыру, халықаралық көлік дәліздері), экологиялық және әлеуметтік (экологиялық қауіпсіздік, білім беру және адами капитал, еңбек нарығын реттеу) туралы айтып отырмыз. "Backward participation"елдер тобына кіру үшін өнеркәсіптің негізгі секторлары егжей-тегжейлі сипатталған. Мұнай-газ, металлургия сияқты негізгі салалар экспортта басым бола отырып, қосылған құнның жаһандық тізбегінің (ҚҚЖТ) бастапқы буындарын қамтамасыз етеді, бұл Қазақстан экономикасын шикізат тауарларына әлемдік бағалардың ауытқуына осал етеді. Қазақстанның ҚҚЖТ-ға қатысуын талдау көрсеткендей, ел негізінен шикізат пен жартылай фабрикаттарды жеткізушілердің функцияларын орындай отырып, бизнес-қоғамдастықтың гамма-типтерімен ұсынылған, сирек жағдайларда қазақстандық компаниялар бета-типтер болып табылады. Жоғары интеграцияны шектейтін негізгі факторларға саяси-әкімшілік, ірі ТҰК-лар өздерінің технологияларына әдейі тәуелділікті, халықаралық нарықтарға кіру үшін әртүрлі тарифтік және тарифтік емес кедергілерді тудырады, бұл жағдайды экономиканы әртараптандырудың жеткіліксіздігі, жоғары білікті кадрлардың тапшылығы, ұзақ арзан несиелік ресурстардың тапшылығы, нарықтың төмен сыйымдылығы бар кең аумақ қиындатады, теңізге шығудың болмауы және т. б. Мемлекет өндірістерді оқшаулау, ЕЭА инфрақұрылымын және индустриялық аймақтарды, көлік дәліздерін дамыту, халықаралық әріптестермен ынтымақтастықты кеңейту есебінен Қазақстанды ҚҚЖТ-ның жоғары буындарына интеграциялау бойынша түрлі қадамдар жасауда. Бұл интеграцияның қысқа мерзімді трендтерін айқындайтын екпін, ұзақ мерзімді перспективада мамандандыру салалары бойынша отандық технологиялық базаны дамыту қажет. Ол үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестікті дамыту, адами капиталды және технологиялық құзыреттерді дамыту қажет.

Scopus базасында индекстелген басылымдарда жарияланған ғылыми мақалалар:

1.         Gimranova L., Pritvorova T., Spanova B., Abeuova S., Serikova G. Project performance factors in the domestic business support system in Kazakhstan: An empirical study //International Journal of Innovative Research and Scientific Studies, 2024, 7(4), страницы 1435–1446. https://doi.org/10.53894/ijirss.v7i4.3442.

Scopus индекстелген басылымдарда жариялауға қабылданған ғылыми мақалалар:

1. Bayan Doskalieva, Nurzhan Kenzhebekov, Tatyana Pupysheva, Yevgeniya Puntus The paper has under-gone primal triple-blind reviewing and technical assistance after some successful corrections will be published in January 2025 (Vol. 21, No. 1)

ҚР ҒЖБМ ҒЖБССҚУК ұсынған басылымдарда жарияланған ғылыми мақалалар:

1.         Абдикаримова А.Т., Абеуова С.Т., Кенжебеков Н.Д., Жетписбаева М.К. Глобальные цепочки добавленной стоимости в современных условиях развития // Вестник Казахского университета экономики, финансов и международной торговли, 2024 ‒ №1 (54) – С.329-335. https://doi.org/10.52260/2304-7216.2024.1(54).40

2.         Абеуова С.Т., Абдикаримова А.Т., Кенжебеков Н.Д. Предпосылки и перспективы участия Казахстана в формировании цепочек добавленной стоимости на мировом рынке // Central Asian Economic Review, 2024 - №4

Халықаралық конференциялар жинақтарында жарияланған ғылыми мақалалар мен тезистер:

1.         Pupysheva T., Puntus E. Impact of non-production factors on the integration of Kazakhstan into global production chains //Proceedings of the 7th International Scientific Conference «Foundations and Trends in Research». - Copenhagen, Denmark, 2024. – 153-158р.

2.         Pupysheva T., Puntus E. "Smart" value chains as a factor of socio-political development //«Foundations and Trends in Research» (September 5-6, 2024). Copenhagen, Denmark, С.153-158.

3.         Kenzhebekov N.D., Kabdybay A.K. Transport infrastructure of international trade in Kazakhstan // Материалы международной научно-практической конференции «Менеджмент и бизнес: структурные преобразования и перспективные направления развития управленческой науки в XXI веке». – 2024, С. 392-395.

Оқу құралын шығару:

1. Глобальные цепочки добавленной стоимости в современной экономике: учебное пособие. / Абеуова С.Т., Тен Т.Л., Орынбасарова Е.Д., Атабаева Д.Т. - Караганда: Карагандинский университет Казпотребсоюза, 2024. -187 с.

Электрондық оқулықты әзірлеу:

1. Атабаева Д.Т., Абеуова С.Т., Тен Т.Л., Орынбасарова Е.Д. Электронный учебник «Глобальные цепочки добавленной стоимости в современной экономике».

Авторлық куәліктер:

1. Авторлық құқық куәлігі № 43739 15.03.2024 ж.

№ 2.1 күнтізбелік жоспар бөлімі Қазақстанның жаһандық өндірістік тізбектерге ықпалдасу әлеуетін айқындайтын факторларды талдау: ресурстар, нарық көлемі, географиялық орналасуы және институттардың даму деңгейі

Қазақстан жеткілікті ашық экономикалық саясатпен сипатталатынына қарамастан, соңғы 10 жылда Қазақстанның жаһандық тізбектегі ұстанымы өзгерген жоқ және шикізат жеткізуші ретінде өрлемелі байланыстармен (forward linkages) сипатталады. Қазақстанның интеграциясын айқындайтын факторларды сәйкестендіру үшін "QazTrade "сауда саясатын дамыту орталығы" АҚ көмегімен экспорттық операцияларды жүзеге асыратын отандық кәсіпорындарға сауалнама жүргізілді. Зерттеу келесі аспектілерге бағытталған:

- инвестициялар мен қаржыландыру көздеріне қол жеткізу;

- технологиялар мен зияткерлік ресурстарға қол жеткізу;

- еңбек ресурстарына қол жеткізу;

- логистикалық және көлік инфрақұрылымына қол жеткізу;

- халықаралық байланыстарға қол жеткізу;

- мемлекеттік қолдау ресурстарына қол жеткізу;

- реттеуші проблемалардың, әкімшілік, сауда кедергілерінің болуы.

Сауалнама нәтижелері бойынша Қазақстанның ҚҚЖТ-ға қатысуы мен интеграциясын айқындайтын факторлар жинақталды:

- жаһандық бәсекелестік: жаһандық бәсекелестіктің ықпалы және индустриялық-индустриялық базасы дамыған дамыған елдердің Үстемдігі, инновациялар мен технологияларды дамытудың бағыттарын бақылайды;

- сауда кедергілері: санкциялар, сауда тарифтері, ірі экономикалар тарапынан кез келген басқа шектеу шаралары, сондай-ақ ресейлік кәсіпорындармен ынтымақтасатын қазақстандық кәсіпорындарға қарсы қайталама санкциялар тәуекелдері;

- сауда одақтарына қатысу деңгейі: Қазақстанның ЕАЭО ішіндегі қосылған құн тізбегін дамыту жөніндегі елеусіз рөлі және Қазақстанның басқа экономикалық одақтарға немесе альянстарға интеграциялану деңгейінің төмендігі, бұл ынтымақтастықтың әлеуетін және халықаралық өндірістік тізбектерге қолжетімділікті төмендетеді;

- технологиялық алшақтық: Қазақстан экономикасы мен дамыған елдердің даму деңгейлері арасындағы алшақтық отандық технологияларды дамыту бойынша айтарлықтай елеулі кедергілер туғызады, бұл республиканың жоғары технологиялық тізбектерге қосылуына кедергі келтіреді.

Бұл өз кезегінде Еңбек ресурстарын дайындау сапасының, өндірісті ұйымдастырудың қолданыстағы стандарттарының, инновациялық инфрақұрылымды дамыту деңгейінің жоғары технологиялық өндірістердің талаптарына сәйкес келмеуіне байланысты экономиканың бірқатар ішкі проблемаларын тудырады;

- ҚҚЖТ-дағы ағымдағы жағдай: экономиканың шикізат экспортына жоғары тәуелділігі экономикалық дағдарыстарға қауіп төндіреді;

- халықаралық сауда байланыстарының болуы: ірі экономикалармен сауда келісімдерінің шектеулі саны отандық өндірушілердің сыртқы өткізу нарықтарына қол жеткізуін қиындатады;

- трансұлттық корпорациялар тарапынан зияткерлік монополияға байланысты технологияларға қолжетімділік жиі шектеледі. Отандық технологиялар мен әзірлемелерге зерттеулер жүргізу қажет;

- зияткерлік меншікті қорғаудың жетілмегендігі: зияткерлік меншікті қорғау жүйесінің кемшіліктері, бұл халықаралық компаниялардың өндірістік қуаттарды құру мүмкіндіктерін шектейді;

- көлік инфрақұрылымы: теңіз порттарына қолжетімділіктің болмауы Қазақстан экономикасын көрші елдердің, бірінші кезекте Ресей мен Қытайдың транзиттік маршруттарына тәуелді етеді.

Сыртқы ретінде сипатталатын бұл факторлар ішкі процестерге қарағанда жаһандық тізбектердегі интеграциялық процестерге көбірек әсер етеді.

Ішкі факторларға мыналар жатады:

- экономиканы әртараптандырудың жеткіліксіз деңгейі: өндірістердің жетіспеушілігі экспорттық өнімнің қосылған құнының төмендігіне алып келеді және кәсіпорындардың ҚҚЖТ жоғары технологиялық буындарына қатысу қабілетін төмендетеді;

- жоғары білікті еңбек ресурстарының тапшылығы, сондай-ақ озық технологиялар саласындағы мамандарды даярлаудағы шектеулер көптеген кәсіпорындар үшін өсуге кедергі болып табылады;

- көлік шығындары: жоғары тарифтер және тиісінше тасымалдау шығындары отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді; - бірыңғай корпоративтік саясаттың болмауы: ұлттық экономиканы индустрияландыруға және жаңғыртуға бағытталған әртүрлі ведомстволық бағынысты және ведомствоаралық ұйымдар, атап айтқанда "Qazindustry" қазақстандық индустрия және экспорт орталығы "АҚ," QazTrade "сауда саясатын дамыту орталығы "АҚ," өнеркәсіпті дамыту қоры "АҚ," Ұлттық компания "АҚ арасындағы өзара іс-қимылдың жеткіліксіздігіҚазақстан инжиниринг", "Қазақстанның экспорттық-кредиттік агенттігі" АҚ, "Инжиниринг және технологиялар трансферті орталығы" АҚ, "Baiterek Venture Fund" АҚ және т. б.

№ 2.2 күнтізбелік жоспар бөлімі Қазақстан экономикасының жекелеген секторларының жаһандық қосылған құн тізбектеріне интеграциялану әлеуетінің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді трендтерін айқындау.

Қосылған құнның жаһандық тізбегі Қазақстан экономикасының жекелеген секторларын интеграциялаудың қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді трендтері айқындалған бірқатар параметрлермен сипатталады.

1) Өндірістік функцияларды бөлу және мамандандыру. БҰҰ-ның "жаһандық өндірісті өлшеу жөніндегі Нұсқаулық" бағдарламалық құжатына сәйкес ҚҚЖТ бірқатар кезеңдерден тұрады ҒЗТКЖ-жобалау-шикізатты өндіру және бастапқы өңдеу-әр түрлі деңгейдегі технологиялық қайта бөлу (аралық ресурстар)-логистика-маркетинг-сату және сервистік қызмет көрсету. Негізінен Қазақстан ҚҚЖТ - да шикізат позициясын алады, атап айтқанда-мұнай-газ секторы, қара және түсті металлургия, дәнді дақылдар. Бұл салаларда Қазақстан 1 кезеңге маманданған: шикізатты өндіру және бастапқы өңдеу.

2) республиканың түпкілікті өнімнің қорытынды құнына қосқан үлесін айқындайтын әрбір кезеңдегі қосылған құн. Шикізат экспортына байланысты Қазақстан салыстырмалы түрде төмен қосылған құнды құруға қатысады. Соңғы өнімнің дамыған өндірісінің болмауы ҚҚЖТ-тің экономикалық әсерін төмендетеді және экономиканы шикізат нарықтарындағы бағаның өзгеруіне тәуелді етеді. Шектеулі технологиялық инфрақұрылым және импорттық технологияларға жоғары тәуелділік қосылған құнды айтарлықтай арттыруға мүмкіндік бермейді.

3) географиялық әртараптандыру. Тізбек кезеңдерін елдер арасында бөлу тәуекелдерді азайтады және тізбектің сыртқы факторларға төзімділігін арттырады. Қазақстан "Бір белдеу – бір жол" бағдарламасының қатысушысы ретінде Еуропа мен Қытай, Орталық Азия елдері арасындағы көлік хабына айнала алады, бұл тауарлардың транзиттік ағынын қамтамасыз ету, логистикалық, сақтандыру, қаржылық және ақпараттық қызметтер есебінен "сервистік" қосылған құнды дамыту, өндірістерді тасымалдау станцияларына орналастыру және т. б. Қазақстанды айналып өтетін баламалы транзиттік маршруттарды ("Солтүстік-Оңтүстік" дәлізі, "Оңтүстік көлік дәлізі") дамыту жөніндегі елдердің іс-қимылдарын ескеру қажет. Қазақстан үшін маңызды аспектілер маршруттардың өткізу қабілетін арттыру, логистикалық қызметтердің сапасын жақсарту, транзиттік шығындарды азайту болып қала береді.

4) Технологиялық даму және инновациялар. Қазақстан экономиканы технологиялық жаңғыртудың бастапқы кезеңдерінде тұрғанын мойындау керек: ҒЗТКЖ және тиісінше коммерцияландыру кезеңіндегі әзірлемелер деңгейі төмен болып қалуда. Шетелдік технологиялар мен жабдықтарға жоғары тәуелділік жеке технологиялық базаны құру мүмкіндіктерін шектейді. Қаржы, Мемлекеттік басқару саласында цифрландыру оң нәтиже берді, алайда Индустрия 4.0 технологияларын өнеркәсіп пен АӨК-те пайдалану деңгейі төмен деңгейде қалып отыр.

5) қатысушыларды үйлестіру. Қазақстандағы ҚҚЖТ шағын және ірі бизнес (жеткізушілер, өндірушілер, дистрибьюторлар, логистикалық компаниялар және т.б.), мемлекеттік құрылымдар мен халықаралық әріптестер арасындағы әлсіз интеграциямен сипатталады. Қазіргі заманғы ҚҚЖТ икемділікті және кез-келген нарықтық өзгерістерге бейімделуді қажет етеді.

Ж. Лафай мен Б. Балассаның есептелген индекстеріне сәйкес, Қазақстанның мұнай-газ кешені мен металлургия саласы жаһандық қосылған құн тізбегінде маңызды рөл атқарады және атқаратын болады, алайда шикізатты шектеулі қайта өңдеу экспортта қосылған құнның төмендігіне, демек, ҚҚЖТ жоғары буындарына интеграцияның шектелуіне әкеледі.

ҚҚЖТ - ға қатысатын Қазақстанның мамандандыру салаларындағы қысқа мерзімді трендтер өндіріс шығындарын төмендету кезінде экспорт көлемін ұлғайту, басқарудың цифрлық технологияларын (цифрлық шахта, цифрлық фабрика, цифрлық зауыт және т.б.) енгізу, мамандандыру салалары үшін, атап айтқанда автомобиль өнеркәсібі үшін аралық өнімдер өндірісін оқшаулау болып табылады.

Декарбонизацияға арналған жаһандық тренд компаниялардың жасыл технологияларға көшуін ынталандырады, осыған байланысты ұзақ мерзімді трендтер экологиялық тұрақты және жоғары технологиялық шешімдерге елеулі инвестицияларды болжайды. Атап айтқанда, технологиялық қайта бөлуді арттыру, жоғары сапалы болаттар, титан қорытпалары, сирек жер металдарын өндіру, Ұнтақты металлургия, мұнай химиясы, мұнайды терең өңдеу технологияларын игеру.

№ 2.3 күнтізбелік жоспар бөлімі Қазақстанның қосылған құн құрудың жаһандық тізбектеріне кірігуінің негізгі тетіктерін талдау

ҚҚЖТ-ға интеграциялау тетіктеріне сыни баға берілді, қазіргі уақытта Қазақстанның экономика секторларын қосылған құны анағұрлым жоғары тізбек буындарына интеграциялау жөніндегі жеткілікті белсенді саясатын атап өткен жөн:

- Әкімдіктер жанынан экспортты ілгерілету бойынша Өңірлік үйлестіру орталықтарын құру. Мұндай орталықтардың құрылуы кәсіпкерлерді жақындастырады және халықаралық нарықтарға қолжетімділікті кеңейтуге көмектеседі. Алайда, орталықтар республикалық және өңірлік деңгейлерде нақты даму стратегиясының болмауы, орталықтардың қызметін Республикалық билік органдарымен үйлестіру тетігінің болмауы, қолдау бойынша жеткілікті ресурстардың болмауы, халықаралық сауда саласындағы кәсіби кадрлардың тапшылығы және т. б. проблемаларға тап болады.

- Трансұлттық компанияларды тарта отырып, технологиялар орталықтарын дамыту. 2016 жылдан бастап "Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қорының базасында "тау-кен металлургия кешенін технологиялық дамыту орталығы" ЖШС жұмыс істейді, осы қордың негізінде жаңа материалдар мен аддитивті технологиялар орталығы, Зияткерлік жүйелер орталығы жұмыс істейді. Трансұлттық корпорациялармен серіктестікте құрылған орталықтың деректері технологиялық білім деңгейін арттыруда белгілі бір рөл атқара алады, алайда тұрақты құқықтық негізсіз және зияткерлік меншікті жеткілікті қорғаусыз бұл орталықтардың қызметінен маңызды нәтижелер жоқ. Сонымен қатар, сапалы қызмет көрсету үшін ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жүргізу қажет, орталықтардың осы қызметтерді алушылармен тығыз байланысы жоқ, яғни. ТМК ірі кәсіпорындары, ірі компаниялар технологиялық орталықтармен ынтымақтастыққа мүдделі емес. Сондай-ақ, бұл орталықтардың Даму стратегиясы жоқ, тікелей нәтижелер жоқ, нәтижелердің жоқтығы үшін жауапкершілік жоқ.

- Арнайы экономикалық және индустриялық аймақтардың инфрақұрылымын дамыту. Республика аумағында 14 ЕЭА және 43 индустриялық аймақ жұмыс істейді. Бұл аумақтар салықтық жеңілдіктер, инфрақұрылымға субсидиялар және төмендетілген әкімшілік кедергілерді ұсына отырып, шетелдік және Ұлттық инвесторларды тартады, бұл әлеуеті зор Қазақстан экономикасын әртараптандыруға арналған құралдар. Алайда олардың тиімділігі инфрақұрылымдық проблемаларға байланысты төмендейді, көбісі қаржылық өзін-өзі ақтауға қол жеткізе алмайды.

- Экспорттаушыларға арналған "бір терезе" инфрақұрылымы. Экспорт мәселелері бойынша ақпаратқа және қолдауға қол жеткізу бірнеше порталдарда бар: экспорттық-импорттық операцияларға арналған Бірыңғай терезе, Қазақстанның сауда порталы, сауда рәсімдерін оңайлату жөніндегі ақпараттық портал, кедендік және салықтық әкімшілендірудің автоматтандырылған жүйесінің порталы, Кеден кедендік ресімдеудің бірыңғай жүйесі. Алайда, бұл тек бизнес субъектілерін ақпараттық қолдауды қиындатады, өйткені ақпарат қайталанатын, кейбір жағдайларда дұрыс емес.

- Жеткізушілерді дамыту қызметін қалыптастыру. Бұл қызмет "QaxIndustry" қазақстандық индустрия және экспорт орталығы " АҚ жанынан құрылған және қазақстандық компанияларға халықаралық сапа стандарттарының талаптарына бейімделу мәселелері бойынша кеңес беруге бағытталған, бұл экспорт үшін мүмкіндіктерді кеңейтеді.

- Оффтейк келісімшарттары негізінде мемлекеттік қолдау. Мұндай келісімшарттар, әрине, өндіріске инвестицияларды ынталандырады, инновацияларды енгізуге ықпал етеді, өйткені компаниялар сату кепілдіктерін алады. Болашақта қосылған құн тізбегіне қосу әлеуеті бойынша 4 санат бойынша сараланған қазақстандық компаниялар үшін сараланған қолдау жоспарлануда: "жаңа индустриялық ойыншылар", "мықты тыл", "өсу драйверлері", "ауырлық орталықтары". Тұтастай алғанда, қабылданып жатқан шаралар Қазақстанды ҚҚЖТ-ның неғұрлым жоғары буындарына интеграциялау үшін белгілі бір әлеуетке ие, алайда табысты іске асыру үшін, ең алдымен, квазимемлекеттік секторға және олардың тарапынан қолдау шараларына барынша дәрежеде сын көзбен қарайтын бизнес-қоғамдастықпен өзара тиімді әріптестік орнату қажет.

№ 2.4 күнтізбелік жоспар бөлімі Қазақстанның қосылған құн құрудың жаһандық тізбектеріне интеграциялануының іске асырылатын стратегияларын талдау

Экономикалық үстемдік парадигмасы контекстіндегі Қазақстанның ұстанымын айқындайтын бірқатар стратегиялар анықталды және нақтыланды. Оның айтуынша, бизнес-қауымдастықтың альфа, бета және гамма - сәулелік түрлері операциялардың әсер ету дәрежесі мен сипатындағы стратегиялық айырмашылықтарды көрсетеді, бұл ҚҚЖТ-те ресурстарды бөлудің тиімділігін қамтамасыз ететін иерархияны жасайды. Альфа түрі сапа стандарттарын белгілейді және негізгі ресурстарды бақылау және қосылған құнды стратегиялық кезеңдерге (зерттеулер, әзірлемелер, маркетинг, брендинг) шоғырландыру арқылы кейінгі деңгейлерге қойылатын талаптарды белгілейді. Компаниялардың Бета типі Альфа типіне сәйкес келетін өндірістік инновацияларға бағытталған (баға белгілеусіз жеткізушінің рөлі), ал гамма типі дайын технологиялық шешімдерге бейімделеді (шикізатты жеткізу, шикізатты бастапқы өңдеу, мүмкін қосалқы мердігерлік қызметтер).

Көп жағдайда қазақстандық компаниялар гамма-типпен, кейде бета-типпен (атап айтқанда, Qarmet, Kazzinc, Kazakhmys, Қазақстан алюминийі және т.б.) ұсынылған, шикізат пен жартылай фабрикаттарды жеткізеді. Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтау және одан әрі ҚҚЖТ-ға кірігу үшін бірқатар стратегиялар ұсынылды: - Негізгі салаларды дамыту және өндірістерді оқшаулау. Металлургия, мұнай химиясы, машина жасау, автомобиль жасау, энергетика, IT-сектор, АӨК сияқты стратегиялық маңызды салаларды қолдауға басымдық беріледі. Бұл салалар ішкі қосылған құнды айтарлықтай арттыра алады, өндірістік процестерді оқшаулау экспорттың пайдасын қамтамасыз етеді және сыртқы жеткізушілердің әсерін азайтады.

- Адам капиталға инвестициялар және технологиялық құзыреттерді дамыту. Бұл стратегия бәсекеге қабілеттілікті арттыруда маңызды рөл атқарады. Ғылыми зерттеулерді дамыту, инновацияларды қолдау, Трансфер және технологияларды бейімдеу технологиялық тәуелсіздікті нығайтады - Адам капиталға инвестициялар мен технологиялық құзыреттер де бәсекеге қабілеттілікті арттыруда маңызды рөл атқарады. Технологиялар, логистика және басқару саласында білікті кадрларды дамытуға бағытталған білім беру бағдарламалары ҚҚЖТ-ға тиімді қатысу үшін база құрады. Ғылыми-техникалық зерттеулерді дамыту және өндірістік және логистикалық процестер саласындағы инновацияларды қолдау Қазақстанның технологиялық тәуелсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға мүмкіндік береді. Фокуста жоғары кіру кедергісі бар және мамандандырылған білімді, технологияны және жабдықты қажет ететін өнімдер болуы керек. Маңызды білімді бірлесіп иеленуді көздейтін технологиялар мен келісімдерді лицензиялау отандық кәсіпорындарға озық әзірлемелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

- ҚҚЖТ-де МЖӘ механизмін дамыту. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік арқылы мүдделер теңгерімі интеграция процестерінде қажетті икемділік пен үйлестіруді қамтамасыз етеді. Бұл құрал тұрақты даму, еңбек құқықтарын қорғау, қоршаған ортаны қорғау және т. б. стандарттарын сақтау үшін жағдай жасайды. - Халықаралық және өңірлік келісімдерді тереңдету. Оларды пайдалану тұрақты серіктестік байланыстарды дамытуға және бір нарыққа шамадан тыс тәуелділікті болдырмауға мүмкіндік береді.

1

Бакишев Кайрат Алиханович, д.ю.н., проф. ORCID: 0000-0002-9841-4353; https:// www.scopus.com/ authid/ detail.uri?authorId =57195920656.

Руководитель проекта

2

Маликов Сергей Владимирович, д.ю.н., доцент ORCID: 0000-0003-0892-2328.

Исполнитель, ГНС

3

Феткулов Аликжан Халелович, к.ю.н., доцент. ORCID 0000-0002-8719-6629; https://www.scopus.com/ authid/detail.uri?authorId=57200526828 authid/detail.uri?authorId=57200526828

Исполнитель, ВНС

4

Абиев Ержан Сапаргалиевич,

магистр

Исполнитель, СНС

5

Алихан Асылмурат Кайратулы,

бакалавр

Исполнитель, СНС

6

Орынбеков Алмас Сабитулы,

магистр. ORCID: 0000-0003-2228-9434

Исполнитель, СНС

7

Шактаева Лаура Армановна,

магистрант

Исполнитель, МНС

8

Мәжит Іңкәр Бергенқызы,

магистрант

Исполнитель, МНС